Άρθρα
05 Απριλίου 2023

Γνωστά και άγνωστα έθιμα του Πάσχα: Τι συμβολίζουν τα πασχαλινά δρώμενα;

brainy team

Επιμέλεια

Γιατί τσουγκρίζουμε τα κόκκινα αβγά; Τι συμβολίζουν τα εθιμικά δρώμενα με κρότο και φως; Η εντεταλμένη ερευνήτρια του Κέντρου Έρευνας της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, Ζωή Μάργαρη, περιγράφει ορισμένα γνωστά, αλλά και λιγότερο γνωστά έθιμα της περιόδου του Πάσχα.

Στα εθιμικά δρώμενα του Πάσχα διαπλέκονται στοιχεία της επίσημης χριστιανικής λατρείας και της λαϊκής λατρείας, τα οποία όλοι οι άνθρωποι βιώνουν ως συμπληρωματικά των εορτασμών αυτής της περιόδου.

Τα Καλαντίσματα το Σάββατο του Λαζάρου

Στην Ελλάδα όπως και σε άλλες χώρες της Βαλκανικής, τα εθιμικά δρώμενα ξεκινούν το Σάββατο του Λαζάρου και την Κυριακή των Βαΐων και συνδέονται με την Ανάσταση του Λαζάρου, η οποία θεωρείται προάγγελος της Ανάστασης του Ιησού. Το Σάββατο του Λαζάρου, σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, υπάρχουν εθιμικά δρώμενα που ξεκινούν με καλαντίσματα. Ομάδες κοριτσιών φορώντας εξαιρετικά στολισμένα παραδοσιακά ενδύματα επισκέπτονται τα σπίτια των κοινοτήτων και των χωριών, ακόμη και των πόλεων κρατώντας ομοιώματα του Λαζάρου και στολισμένα καλαθάκια, για να τραγουδήσουν τα κάλαντα.

Οι οικογένειες δωρίζουν στα νεαρά κορίτσια αβγά άβαφτα, προκειμένου να βαφτούν τη Μεγάλη Πέμπτη, καθώς και ξηρούς καρπούς, γλυκίσματα και χρήματα. Επίσης, τη συγκεκριμένη ημέρα οι νοικοκυρές παρασκευάζουν γλυκά νηστίσιμα αρτοσκευάσματα, τα «Λαζαράκια» ή «Λαζαρούδια» τα οποία δωρίζουν στα παιδιά που λένε τα κάλαντα. Τα Λαζαράκια που μοιράζονται εθιμικά ακόμη και σήμερα σε πολλές περιοχές της χώρας, γιατί σύμφωνα με την παράδοση «για τον Λάζαρο αν δεν πλάσεις, ψωμί δεν θε να χορτάσεις».

Σε πολλές περιοχές του ελλαδικού χώρου τα κορίτσια που λένε τα κάλαντα, γνωστά σε αρκετές κοινότητες και ως «Λαζαρίνες», καταλήγουν στην πλατεία του χωριού, όπου χορεύουν έξω από την εκκλησία, ενώ στο τέλος του χορευτικού δρωμένου μαζεύονται στο σπίτι της «νούνας». Το επόμενο πρωί, την Κυριακή των Βαΐων, οι ομάδες των «Λαζαρίνων», επισκέπτονται την εκκλησία, όπου οι νιόπατρες πηγαίνουν βάγια τα οποία μοιράζονται στο ποίμνιο, και φυλάσσονται στο εικονοστάσι «για το καλό».

Η προετοιμασία της Μ. Εβδομάδας

Οι λειτουργίες της Μεγάλης Εβδομάδας συγκεντρώνουν πολλούς πιστούς και κλιμακώνονται σταδιακά. Στις παραδοσιακές κοινότητες, μέχρι τη Μεγάλη Τετάρτη πρέπει να έχουν ολοκληρωθεί οι διαδικασίες προετοιμασίας του σπιτιού εν όψει της μεγάλης γιορτής: έχουμε τα καθαρίσματα και τα ασπρίσματα των σπιτιών, αλλά και την προετοιμασία για την παρασκευή όλων των εθιμικών πασχαλινών αρτοσκευασμάτων. Τη Μεγάλη Τετάρτη μάλιστα, μετά το Ευχέλαιο που τελείται στους ναούς, οι νοικοκυρές ανανεώνουν το προζύμι του σπιτιού με το οποίο θα φτιάξουν την επόμενη μέρα τα πασχαλινά κουλούρια και τα τσουρέκια.

Τα κάλαντα της Μεγάλης Πέμπτης

Κάλαντα, όμως, δεν υπάρχουν μόνο το Σάββατο του Λαζάρου. Τη Μεγάλη Πέμπτη παιδιά λένε τα κάλαντα σε πολλές περιοχές του ελλαδικού χώρου, ακόμη και στην Αθήνα, καθώς την τελευταία δεκαετία η κρίση φαίνεται πως αναζωπυρώνει έθιμα, όπως τα καλαντίσματα, που δίνουν την ευκαιρία στα παιδιά να συγκεντρώσουν χρήματα. Πρόκειται για πένθιμα κάλαντα που αναγγέλλουν τη σταύρωση του Χριστού, τα οποία ερμηνεύονται συνήθως από νεαρά αγόρια στα οποία δωρίζονται άβαφτα αβγά, ξηροί καρποί και χρήματα.

Τι λέει η παράδοση για το πρώτο αβγό που θα βαφτεί κόκκινο

Τη Μεγάλη Πέμπτη, τα άβαφτα αβγά βάφονται τελετουργικά πριν από τη λειτουργία του απογεύματος. Ανάλογα με τις περιοχές, μάλιστα, πρέπει κατά παράδοση το πρώτο αβγό που θα βαφτεί κόκκινο να προέρχεται είτε από μαύρη όρνιθα σε ένδειξη πένθους, είτε από άσπρη κότα μιας και θεωρείται προάγγελος της Ανάστασης. Το πρώτο αβγό τοποθετείται στο εικονοστάσι από τη νοικοκυρά και θα παραμείνει εκεί μέχρι τον επόμενο χρόνο, με τον κρόκο να μετατρέπεται σταδιακά σε «κεχριμπάρι». Μάλιστα, όπως αναφέρει η κ. Μάργαρη, στο παρελθόν, μετά την πάροδο τριών ετών, αυτά τα αβγά — τα οποία ονομάζονται «κρατητήρες» — συμβολικά χρησιμοποιούνταν για να «σταυρώνονται» γυναίκες που εμφάνιζαν δυσκολίες στην κύηση ώστε να «κρατήσουν» τα μωρά τους.

Ο στολισμός του Επιταφίου και το «μοιρολόι της Παναγιάς»

Η Μεγάλη Πέμπτη είναι μια μέρα πλούσια σε λαογραφικά στοιχεία. Τα νεαρά μέλη της κοινότητας μάζευαν στο παρελθόν άνθη για να στολίσουν τον Επιτάφιο. Σε κάποιες περιοχές ο στολισμός γίνεται από γυναίκες και νεαρά κορίτσια το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης, ενώ σε άλλες τις πρώτες πρωινές ώρες της Μεγάλης Παρασκευής. Σε ορισμένες περιοχές, μάλιστα, τα αγόρια ξενυχτούν προκειμένου να σπεύσουν να φέρουν κι άλλα λουλούδια, εφόσον αυτό χρειαστεί.

Κατά της διάρκεια του στολισμού του Επιταφίου ψάλλεται το «μοιρολόι της Παναγιάς», ένα πολύστιχο στιχούργημα που τραγουδιέται με διαφορετικό τρόπο σε κάθε περιοχή. Το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής γίνεται η αποκαθήλωση και παιδιά περνούν σταυρωτά κάτω από τον Επιτάφιο, ενώ το απόγευμα πραγματοποιείται η περιφορά του, στην οποία συμμετέχουν όλα τα μέλη των κοινοτήτων.

Σε ορισμένες περιοχές, μάλιστα, η περιφορά του επιταφίου γίνεται ακόμη τις πρώτες πρωινές ώρες του Μεγάλου Σαββάτου, έθιμο που συνδέεται κυρίως με το γεγονός πως στο παρελθόν ήταν συνηθισμένο να ξενυχτούν στο σπίτι θρηνώντας την απώλεια κάποιου προσώπου.

Το ομοίωμα του Ιούδα

Σε αρκετές κοινότητες του ελλαδικού χώρου συνηθίζεται τη Μεγάλη Πέμπτη ή τη Μεγάλη Παρασκευή να κατασκευάζονται από τους άνδρες της κοινότητας ομοιώματα του Ιούδα, τα οποία τοποθετούνται είτε στις πλατείες, είτε έξω από τις εκκλησίες, όπου καίγονται τελετουργικά συνήθως το βράδυ της Ανάστασης, με τη φλόγα του αγίου φωτός. Σε κάποιες περιοχές μάλιστα πριν κρεμαστεί το ομοίωμα του Ιούδα, οι κάτοικοι το περιφέρουν στην κοινότητα, διαπομπεύοντας και χλευάζοντάς το «για να τιμωρηθεί ο Ιούδας που πρόδωσε το δάσκαλό του».

Τα δώρα των νονών

Τη Μεγάλη Πέμπτη, έπρεπε παλαιότερα να σταλούν τα δώρα της νονάς και του νονού στα βαφτιστήρια: παραδοσιακά, αυτά περιλαμβάνουν λαμπάδα, παπούτσια, τσουρέκι, κουλούρια. Στις περισσότερες περιοχές, ωστόσο, πλέον τα δώρα δίνονται νωρίτερα, καθώς η περίοδος του Πάσχα δίνει σε πολλούς την ευκαιρία να απολαύσουν ολιγοήμερες διακοπές, οπότε πλέον συνηθίζεται τα δώρα να προσφέρονται το Σάββατο του Λαζάρου ή την Κυριακή των Βαΐων.

Τα έθιμα του Μεγάλου Σαββάτου

Το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου λαμβάνει χώρα η πρώτη Ανάσταση, ενώ το βράδυ κορυφώνεται το τελετουργικό με την αφή του αγίου φωτός. Η βραδινή λειτουργία της Ανάστασης θεωρείτο παλιότερα τόσο σημαντική στιγμή, που σύμφωνα με μαρτυρίες ο ιερέας δεν ξεκινούσε τη λειτουργία πριν συγκεντρωθούν όλα τα μέλη της κοινότητας στον ναό. Μετά το άναμμα των λαμπάδων με άγιο φως, ακολουθεί η τελετουργική κοινωνία των πιστών, τα τσουγκρίσματα των κόκκινων αβγών και τέλος, η επιστροφή στο σπίτι, όπου ακόμα και σήμερα συνηθίζεται να «σταυρώνονται», συνήθως από τον πατέρα, με τον καπνό των αναμένων λαμπάδων οι εξώθυρες.

Η μαγειρίτσα

Το πρώτο γεύμα μετά την Ανάσταση, περιλαμβάνει παραδοσιακά τη μαγειρίτσα, δηλαδή μια σούπα που παρασκευάζεται με τα εντόσθια των ζώων που θανατώθηκαν για τον εορτασμό του Πάσχα και τα οποία παλαιότερα δεν μπορούσαν να συντηρηθούν. Η μαγειρίτσα που περιλάμβανε κομμάτια του ζώου τα οποία δεν μπορούσαν να συντηρηθούν την επόμενη ημέρα θεωρείται παραδόξως ένα «ελαφρύ» γεύμα που καταναλώνεται τελετουργικά μετά τη νηστεία. Αν και σήμερα η συντήρηση των εντοσθίων είναι εφικτή χάρη στα ψυγεία, η πρακτική της παρασκευής και της κατανάλωσης της μαγειρίτσας μεταλαμπαδεύεται από γενιά σε γενιά και φαίνεται να διατηρείται.

Τι συμβολίζουν τα εθιμικά δρώμενα με κρότο και φως;

Στον ελλαδικό χώρο υπάρχουν πολλά εθιμικά δρώμενα στα οποία, μέσω του κρότου και του φωτός, γιορτάζεται η Ανάσταση και μεταφέρεται το χαρμόσυνο μήνυμα. Ο βασικός πυρήνας τους εδράζεται στις λαϊκές αντιλήψεις σύμφωνα με τις οποίες η ευεργετική επενέργεια του φωτός, το οποίο επανέρχεται στη φύση κατά την εαρινή περίοδο που γιορτάζεται το Πάσχα, και ο κρότος διώχνουν κάθε κακό.

Ρουκέτες, αερόστατα, «Μπότηδες»

Ένα χαρακτηριστικό δρώμενο, είναι ο «ρουκετοπόλεμος» που τελείται το Μεγάλο Σάββατο στο Βροντάδο της Χίου και ο «Σαϊτοπόλεμος» που γίνεται την Κυριακή του Πάσχα στην Καλαμάτα. Ένα ακόμα εξαιρετικά ενδιαφέρον εθιμικό δρώμενο που μέσω του φωτός πιστεύεται πως διαδίδει στον ουρανό το μήνυμα της Ανάστασης, είναι τα «αερόστατα» του Λεωνιδίου Αρκαδίας. Ένα ακόμη ιδιαίτερο έθιμο που εκτυλίσσεται μετά την πρώτη Ανάσταση είναι οι «Μπότηδες» στην Κέρκυρα. Πήλινα κανάτια ρίχνονται από τα μπαλκόνια, με το έθιμο — πέρα από τον κρότο που διώχνει το κακό — να θεωρείται ξεχωριστό καθώς συνδυάζει τα τέσσερα στοιχεία της φύσης: γη, νερό, αέρα και φωτιά. Τα κατασκευασμένα από χώμα πήλινα αγγεία — τα οποία πολλές φορές είναι βαμμένα κόκκινα και πέρασαν από φωτιά για να δημιουργηθούν — πετάγονται στον αέρα έχοντας μέσα τους νερό (και για να μην πετάγονται τα θραύσματα, αλλά και επειδή είναι στοιχείο της φύσης).

Τα χορευτικά δρώμενα μετά το Πάσχα

Από την Κυριακή του Πάσχα και μέχρι την Παρασκευή της Δικαινησίμου, γιορτή της Ζωοδόχου Πηγής, τελούνται στον ελλαδικό χώρο πολλά εθιμικά δρώμενα, κυρίως χορευτικά, όπου τα μέλη της κοινότητας πιάνονται χέρι — χέρι και χορεύουν όλοι μαζί. Ιδιαίτερο εθιμικό δρώμενο θεωρείται ο «καγκελευτός» της Ιερισσού Χαλκιδικής, αλλά και τα «καγκελάρια» της Ηπείρου. Τα μέλη των κοινοτήτων που τα τελούν, κινούνται τελετουργικά, φτιάχνοντας σπείρες και καγκέλια και μέσω της επιτέλεσης αυτών των ιδιαίτερων χορευτικών δρωμένων τις ανασυγκροτούν και τις αναδηλώνουν. Στην Ιερισσό, το χορευτικό δρώμενο συνδέεται και με την επανάσταση της Χαλκιδικής και τον θάνατο μελών της κοινότητας της Ιερισσού που είχαν λάβει μέρος σε αυτήν.

Τα περισσότερα χορευτικά δρώμενα διακρίνονται από τον διπλό τους χαρακτήρα: έχουμε π.χ. διπλούς χορούς που διαμορφώνονται σε δύο ημικύκλια (το ένα μέσα και το άλλο έξω), αλλά και χορούς που αναπτύσσουν αυτό το διπλό στοιχείο κατά ύψος (όπως οι δίπατοι ή δίπλατοι χοροί).

Πηγή: e-prologos.gr